حقایقی جالب درباره دوبی و دوحه و ریاض
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی| برگزاری اکسپوی دوبی، افزایش خبرها در خصوص جام جهانی قطر که قرار است پاییز سال ۱۴۰۱ برگزار شود و البته خبرهای متعدد از تغییرات عربستان سعودی در حوزه توریسم، بهانه‌های خبری شد تا به کشورهای حاشیه خلیج فارس توجه کنیم. کشورهایی که اطلاعات ما از آن‌ها عمدتا نادرست یا قدیمی است و برای اینکه بتوانیم درکی از جایگاه خودمان در این منطقه و نسبتمان با این همسایگان پیدا کنیم، بهتر است که این اطلاعات را نو کنیم.
آخر جاده ساحلی شهر اروند در خوزستان، غربی‌ترین جایی است که کشور ایران با خلیج فارس تلاقی پیدا می‌کند و حوالی بازار ماهی فروشان پسابندر در سیستان و بلوچستان، شرقی‌ترین جایی که ما با دریای عمان ساحل داریم. بین این دو نقطه، ۱۹۳۶ کیلومتر از راه جاده فاصله است. چهار استان خوزستان، بوشهر، هرمزگان و سیستان و بلوچستان. در جنوب خلیج فارس و دریای عمان اما، هفت کشور قرار دارند. به ترتیب از شرق به غرب، عمان، امارات، قطر، بحرین، عربستان سعودی، کویت و عراق. تصور ما از این کشورها، اغلب تصور نادرستی است. اطلاعاتی که از آن‌ها داریم معمولا قدیمی، غیرمستند و یا در حد شنیده‌هاست. پس شاید خوب باشد که نگاهی داشته باشیم به این کشورها و تلاش کنیم اطلاعاتمان در مورد آن‌ها را به‌روزرسانی کنیم.
یک: وسعت| همه کشورهای حاشیه خلیج فارس، کوچک نیستند. عربستان ۲ میلیون و ۱۴۹ هزار و ۶۹۰ کیلومتر مربع وسعت دارد و از ایران بزرگ‌تر است. با این حال بحرین، حتی به اندازه تهران هم وسعت ندارد و فقط ۷۸۵کیلومتر مربع مساحت دارد. عرض این کشور در بیشترین حالت، ۲۰کیلومتر است یعنی ۳ کیلومتر بیشتر از طول خیابان ولیعصر تهران. بعد از عربستان، به ترتیب این کشورها بزرگ‌ترین کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند: عراق (۴۳۸هزار کیلومتر مربع معادل یک چهارم ایران)، عمان (۳۰۹هزار کیلومتر مربع)، امارات (۸۴هزار کیلومتر مربع)، کویت (۱۸هزار کیلومتر مربع) و قطر (۱۱هزار و ۵۰۰ کیلومتر مربع).
دو: میزان ساحل| گفتیم که در شمال خلیج فارس، به یک تعبیری، ما بیش از هزار کیلومتر ساحل داریم. در جنوب خلیج فارس اما بیشترین طول خط ساحلی مربوط به عربستان سعودی است. کمترین ساحل هم با کمال تعجب، برای کوچک‌ترین کشور این منطقه یعنی بحرین نیست بلکه مربوط به عراق است. کل ساحلی که عراق از خلیج فارس دارد، کمتر از ۲۰ کیلومتر است. در همان منطقه فاو. همین موضوع اساسا یکی از انگیزه‌های عراق برای جنگ تحمیلی بوده و همچنین باعث شد که فتح فاو از سوی ایران، تا این اندازه برای عراق سخت باشد.
سه: ویژگی خاص جغرافیایی| در میان این کشورها به جز بحرین که کاملا یک جزیره است و نیز به جز خط ساحلی اندک عراق، چهار ویژگی مهم جغرافیایی دیگر نیز دیده می‌شود. نخست اینکه عمان، بیش از آنکه با دریای عمان ساحل داشته باشد، با دریای عرب ساحل دارد. این دریای عرب، نام تحریف شده خلیج فارس نیست. واقعا دریایی داریم بین اقیانوس هند و دریای سرخ به نام دریای عرب و جنوب و شرق عمان همسایه این دریاست. عمان، یک کشور دوپاره هم هست.
بخشی از آن سرزمین اصلی است و بخشی دیگر که همسایه تنگه هرمز است. جالب‌تر خواهد بود اگر بدانید که کشتی‌ها به خصوص کشتی‌های بزرگ به دلیل عمق کم خلیج فارس در تنگه هرمز در آب‌های داخلی ایران عملا از آب‌های داخلی عمان استفاده می‌کنند. نکته بعدی اینکه قطر، یک شبه جزیره است اما اگر مثل بحران سیاسی که برای آن پیش آمد، رابطه آن با عربستان خدشه‌دار شود این کشور، در یک محاصره گیر می‌کند. (در آن بحران هم این ایران بود که از راه دریا و هوا، قطر را از محاصره نجات داد). نکته جالب بعدی هم در مورد بحرین است که یک جزیره است ولی با پلی که حدود ۲۵ کیلومتر است به منطقه خبر عربستان وصل می‌شود.
چهار: جمعیت| کمترین جمعیت را در میان این کشورها، بحرین دارد. این کشور در سال ۲۰۱۸، یک میلیون و ششصد هزار نفر جمعیت داشته است. بیشترین میزان جمعیت متعلق است به عراق با ۴۰ میلیون نفر جمعیت. بعد از عراق، عربستان با ۳۴ میلیون نفر جمعیت قرار گرفته و بعد از این کشور به ترتیب، امارات با ۱۰ میلیون نفر، عمان با ۵ میلیون نفر و کویت با ۴ و نیم میلیون نفر و قطر با حدود ۳ میلیون نفر قرار دارند. مجموع جمعیت این کشورها کمی از ایران بیشتر است.
پنج: ترکیب جمعیتی| برخی نکات در ترکیب جمعیتی این کشورها جالب است. مثلا نزدیک به ۹۰درصد از کل جمعیت امارات، مهاجر هستند و اماراتی‌های امارات، یک میلیون نفر هستند. در عراق ۶۶درصد از کل جمعیت، زیر ۳۰سال دارند. در عربستان سعودی، برخی از پیمایش‌ها می‌گویند که یک چهارم جمعیت شیعه هستند و در این صورت، درصد شیعیان در عربستان از درصد اهل سنت در جمعیت ایران بیشتر است. در عراق حدود ۱۳ درصد و در عمان نزدیک به ۷ درصد از کل جمعیت مسیحی هستند.
شش: تاریخ| جالب است بدانید که برخلاف تصور ما، جدیدترین کشور خلیج فارس، بحرین نیست.معمولا ایرانیان تصور می‌کنند این کشور که با رفراندومی در آگوست سال ۱۹۷۱ یعنی تابستان ۱۳۵۰ از ایران جدا شده است؛ نوپاترین کشور این محدوده است ولی باید بدانید که استقلال قطر از انگلستان حدود یک ماه بعد و استقلال امارات در زمستان همان سال صورت گرفته است. قدیمی‌ترین تاسیس مدرن یک دولت در این منطقه مربوط به عربستان سعودی است و پس از آن عمان.
هفت: اقتصاد و توسعه انسانی| بزرگ‌ترین اقتصاد این منطقه را عربستان سعودی دارد. البته از نظر حجم تولید ناخالص داخلی. عربستان هزار و ۷۰۰ میلیارد دلار تولید ناخالص داخلی دارد. میزان تولید ناخالص داخلی این کشور، ۷۰۰ میلیارد دلار است. بعد از این کشور هم عراق قرار گرفته که حدودا ۴۰۰ میلیارد دلار تولید ثروت سالانه دارد. کمترین میزان تولید ثروت سالانه را هم بحرین دارد که ۷۷ میلیارد دلار است. اما اگر این میزان ثروت را به جمعیت تقسیم کنیم و بخواهیم درآمد سرانه را مدنظر بگیریم، قطر بیشترین میزان درآمد سرانه را دارد و با ۹۷ هزار دلار درآمد سالانه در رده ششم جهان قرار دارد.
بعد از قطر، امارات قرار گرفته که ۶۰ هزار دلار درآمد سالانه دارد و پس از آن هم کویت است که ۴۱ هزار دلار درآمد سالانه دارد. با این حال نباید پنداشت که وضعیت اقتصادی این کشورها از همه نظر، مشابه همین تولید ثروت خوب است. عربستان سعودی از نظر نابرابری در میزان ثروت (ضریب جینی)، دهمین کشور جهان است. میزان نابرابری در میزان ثروت امارات، کویت، عمان و بحرین هم از ایران بدتر است و فقط قطر است که توانسته از این نظر وضعیت بهتری نسبت به ایران داشته باشد. از نظر میزان وابستگی به نفت هم این کشورها وضعیت مناسبی ندارند.
در سطح جهان بیشترین میزان وابستگی به نفت را کویت و عراق و عربستان سعودی دارند و اما از نظر شاخص توسعه انسانی که پیشرفت کشورها را از دید غیراقتصادی بررسی می‌کند، امارات پیشرفته‌ترین کشور منطقه است. امید به زندگی در این کشور ۷۸ سال و میزان باسوادی ۹۳٫۲درصد است. عربستان سعودی و قطر در جایگاه دوم و سوم قرار دارند. البته عربستان در شاخص برابری جنسیتی که یکی از شاخص‌های جزیی توسعه انسانی است، مشکلات زیادی دارد و در رده ۱۳۵ جهان قرار دارد اما در همین شاخص کویت، رتبه اول را در جهان قرار دارد.
هشت: سیاست| از نظر دموکراتیک، تقریبا هیچ کدام از این کشورها در سطح جهانی، تصویر مناسبی ندارند. قطر هنوز یک ماه نشده که تازه پارلمان راه‌اندازی کرده که در آن هم بخشی از نمایندگان به صورت انتصابی هستند. در بقیه کشورها هم مجالس مشورتی وجود دارد اما این مجالس عملا، قدرتی در کشور ندارند. آخرین انتخابات مجلس عربستان سعودی، مربوط به سال ۲۰۱۳ بوده است و هیچ کدام از نمایندگان مجلس مشورتی در امارات و عمان، عضو هیچ حزبی نیستند.
از آن سو، نظام حاکم بر شش کشور این منطقه، نظام پادشاهی است: عمان، امارات، قطر، بحرین، عربستان و کویت. در چهار کشور از این شش کشور، فقط یک خاندان حاکم است: در قطر خاندان حمد، در بحرین خاندان خلیفه، در عربستان خاندان سعودی و در کویت خاندان صباح. در امارات هم هر امارت، مربوط به یک خانواده است. مثلا دوبی مربوط به خاندان بن راشد است و ابوظبی مربوط به خاندان بن زاید. تنها کشور از میان این هفت کشور که می‌تواند در دموکراتیک بودن ادعای داشته باشد عراق است؛ آن هم عراق بعد از سقوط صدام. البته در کویت هم میزان آزادی رسانه بیش از بقیه این کشورهاست و اختلافاتی سیاسی نیز در پارلمان بروز می‌کند.
۹ : توریسم| به جز کویت که علاقه چندانی به جذب توریسم ندارد؛ بقیه این کشورها، برای خود چشم‌اندازها و اهدافی در حوزه توریسم تعریف کردند. عربستان سعودی، علاوه بر جذب توریسم مذهبی به واسطه حرمین شریفین مکه و مدینه، در حال سرمایه‌گذاری روی جذب توریسم تفریحی در سواحل دریای سرخ است و پروژه‌های مختلفی مثل شهر نئوم، شهر آمال و نیز پروژه‌های در شهر جده را آغاز کرده است. قطر و بحرین در حوزه توریسم ورزشی فعالیت کردند. اولی با میزبانی جام جهانی و دومی با میزبانی مسابقات فرمول یک. قطر البته تلاش دارد قطب توریسم لوکس در منطقه نیز باشد.
تکلیف دوبی که مشخص است. در سال ۲۰۱۹ یعنی قبل از کرونا حدود ۱۷ میلیون نفر از این امارت بازدید کردند. عمان هم به فکر جذب توریسم به خصوص از حیث فرهنگی است. جالب است بدانید که عمان طبیعتی کاملا متفاوت با بقیه این کشورها دارد و مناطقی مانند صلاله را دارد که از نظر طبیعت، تنه به تنه شمال ایران می‌زنند. در میان کشورهای جنوب خلیج فارس دو خط هواپیمایی بزرگ هم وجود دارد که جزو بزرگ‌ترین خطوط هوایی حال حاضر جهان هستند: هواپیمایی امارات و قطر ایرویز. امارات که نام آن روی ورزشگاه باشگاه آرسنال انگلستان هم گذاشته شده، ۶۰ میلیون مسافر را در سال قبل از کرونا جابه‌جا کرده است و هواپیمایی قطر ایرویز، به تنهایی ۲۳۵ هواپیما در اختیار دارد. شاید بتوان این برندها را در کنار برندی مانند آرامکوی عربستان سعودی،مهم‌ترین برندهای تجاری در این منطقه دانست.
۱۰: وابستگی به آمریکا| شاید جالب باشد بدانید که امنیت تقریبا همه این کشورها، در گرو همکاری‌شان با آمریکاست. آمریکایی‌ها در تک تک این کشورها، حضور دارند. از شرق شروع کنیم. در عراق حالا که حرف خروج آمریکاست؛ نزدیک به ۴ هزار نظامی آمریکا قرار دارند. شاید بتوان پررنگ‌ترین حضور آمریکا در کشورهای منطقه خاورمیانه را در کویت دانست. آمریکایی‌ها در این کشور یک پایگاه هوایی به نام علی السالم دارند، دو کمپ به نام‌های عریفجان و بوهرینگ و البته یک پایگاه دریایی به نام پاتریوت محمد الاحمد (که نخستین وزیر دفاع کویت بوده است). آمریکایی‌ها در کویت نزدیک به ۱۵ هزار نیروی نظامی دارند.
در عربستان، آمریکایی‌ها تا همین اواخر در پایگاه هوایی ملک خالد، سیستم دفاع ضدهوایی پاتریوت داشتند تا از عربستانی‌ها در مقابل یمنی‌ها حفاظت کنند. در بحرین، یک پایگاه عمده برای ناوگان پنجم آمریکا وجود دارد و دو پایگاه هوایی هم هست. یکی به نام پایگاه هوایی المحرق و دیگری به نام پایگاه هوایی شیخ عیسی. در قطر پایگاهی وجود دارد به نام پایگاه هوایی العدید نام دارد در جنوب غربی دوحه که مقر فرماندهی مرکزی آمریکا در منطقه یا همان سنتکام هم در آنجاست.
در امارات متحده عربی، آمریکایی‌ها یک پایگاه هوایی به نام الظفره دارند. این پایگاه در حدود ۳۰ کیلومتری ابوظبی، پایتخت این کشور حضور دارند. گزارش‌هایی از حضور نیروهای دریایی آمریکا در سه بندر، جبل علی، فجیره و ابوظبی نیز وجود دارد. تعداد کل نیروهای آمریکایی در این کشور، نزدیک به ۵ هزار نفر است و بالاخره در عمان، یک پایگاه هوایی عمده نیروهای آمریکایی با نام ثمریت را شاهد هستیم. گفته می‌شود حدود ۲۰۰ نیروی آمریکایی در این کشور حاضر هستند و از فرودگاه دیگر این کشور یعنی مسیره و مسقط نیز استفاده می‌کنند.
