بازخوانی ۱۰اثر شاخص کارنامه حسن فتحی
روزنامه هفت صبح، وحید سعیدی / احمد رنجبر | متولد ۱۰ شهریور ۱۳۳۸، تهران، محله نظام آباد. حسن فتحی که حالا وارد ۶۱سالگی شده از کودکی به کارهای هنری علاقه داشته است. او در دوران دانشجویی بازیگری در تئاتر را تجربه می‌کند و از سال ۶۸ با نوشتن نقد تئاتر و سینما در مجلات مختلف فعالیتش را پی می‌گیرد. او کمی بعد ردای کارگردانی تئاتر بر تن می‌کند و در تلویزیون مشغول نگارش و کارگردانی تله تئاتر می‌شود.
حسن فتحی در کارنامه‌اش کلی اثر شاخص دارد و حالا نامی آشنا برای مخاطب خاص و عام است. پرونده امروز به این فیلمساز شاخص اختصاص دارد اما پیش از آن حیف است بخش‌هایی از گفته‌هایش را مرور نکنیم. او می‌گوید:«من فکر می‌کنم اگر کارگردان نبودم یا آهنگساز می‌شدم یا شاعر. اساسا زبان قصه زبان شعر است. من همواره یک تفکیکی بین واقعیت به معنای ناتورالیستی و معنای هنری قائل بوده‌ام. گاه به من ایراد می‌گیرند که چرا شخصیت‌هایت اینقدر شاعرانه حرف می‌زنند.
من می‌گویم این شخصیت‌ها خیلی واقعی هستند اما واقعیت آنها واقعیت هنرمندانه است نه ناتورالیستی. این تفاوت هنر و واقعیت است. وقتی وارد قلمرو هنر می‌شوی زبان گفت‌وگو تفاوتی اساسی با زبان زمخت ناتورالیستی پیدا می‌کند.» کارنامه حسن فتحی دارای شاخصه‌های متعددی است که به بخشی از آن پرداخته‌ایم. دیالوگ‌نویسی، قصه‌های پرکشش، دراماتیزه کردن تاریخ، بازی گرفتن از بازیگران و … از جمله مواردی است که فتحی در آنها تبحر دارد.
۱۵ سریال و ۵ فیلم ساخته و حالا در تدارک کارگردانی سریال خانگی جیران است. حسن فتحی به پشتوانه تجربه خوب شهرزاد می‌تواند جیران را تبدیل به اتفاق ویژه دیگری در شبکه خانگی کند. او متخصص قصه‌های عاشقانه با رنگ و لعاب تاریخی است. جیران هم در همین دسته قرار می‌گیرد. فتحی فیلم مست عشق را هم ساخته که نشانه‌ها می‌گوید بهترین اثر سینمایی و حتی کارنامه او خواهد بود.
این کارگردان زندگی شمس و مولانا را با روایت خاص خود تبدیل به اثری سینمایی کرده است و فقط باید منتظر بود تا اکران شود. حسن فتحی هر آن چه از فیلم و سریال ساخته مورد توجه بوده (به استثنای آثار سال‌های ابتدایی کارگردانی) او می‌داند چطور باید مخاطب را سرگرم کند و حرفی که باید را به او منتقل کرد. در کارنامه‌اش آثار ضعیف هم دیده می‌شود که در قیاس با دیگر ساخته‌هایش آن طور که باید مورد توجه نبوده‌اند. با این حال کفه کارهای تحسین شده فتحی سنگین‌تر است. در این بخش از پرونده ۱۰ مورد از آنها را مرور می‌کنیم؛ با این یادآوری که ترتیب بازخوانی آثار بر اساس سال پخش و اکران است.
*** پهلوانان نمی‌میرند| ۱۳۷۶
فضای کلی: ششمین سریال حسن فتحی اتفاقی ویژه در کارنامه او بود. داستان و اتفاق‌های سریال پهلوانان نمی‌میرند در دوره قاجار رقم می‌خورد. سریال روایتگر جایگاه پهلوانان و عیاران در تاریخ ایران است. فتحی به همراه اعظم بروجردی داستان چند پهلوان شهر را دستمایه داستان قرار دادند و وجهی از شخصیت هر کدام را برجسته کردند. داستان با مرگ پهلوان اول شهر، پهلوان خلیل، توسط چند فرد ناشناس شروع می‌شود و به شکلی معماوار ادامه می‌یابد. تم عاشقانه سریال دیگر عامل پیش برنده داستان است.
امتیازات برجسته: مهم‌ترین ویژگی سریال که در زمان پخش باعث شد مورد توجه قرار گیرد، قصه پرکشش آن است. حسن فتحی در خلال روایت یک داستان معمایی و عاشقانه، برخی سنت‌ها و عادت‌های فراموش شده را یادآور شد. فرهنگ عیاری و پهلوانی دیگر نشانه روشن سریال پهلوانان نمی‌میرند محسوب می‌شود که باعث شد در زمان پخش و تا سال‌ها بعد از آن در فرهنگ شفاهی مورد ارجاع باشد.
موقعیت در کارنامه: سریال به دلیل فضا سازی برجسته، استفاده از دوبلورهای حرفه‌ای به مدیریت زنده یاد بهرام زند و بهره‌گیری از بازیگران مطرح خیلی زود جای خود را باز کرد و تبدیل به اثری موفق شد.
*** شب دهم| ۱۳۸۱
فضای کلی: فتحی در شب دهم از لوطی‌ها و جاهل‌ها برای روایت قصه خود بهره گرفت. او بنای سریال را بر دو قطب خیر و شر نهاد و با وارد کردن یک خط عشقی مخاطب را بیش از پیش با سریال همراه کرد. شخصیت‌های حیدر و یاور به عنوان لوطی‌های محل ویژگی‌هایی داشتند که خیلی زود جای خود را در دل مخاطب باز کردند. ضربه کاری وقتی به بیننده وارد می‌شود که حیدر به رقیب (یاور) می‌بازد و برای اجرای شرط او چاره‌ای جز وارد شدن به خانه شازده قجری ندارد. بعد از آن است که داستان عشق پیش می‌آید و در نهایت این دو روی سن تعزیه به دست مفتش کشته می‌شوند.
امتیازات برجسته: مهم‌ترین ویژگی شب دهم این است که پایه گذار عنوانی به نام سریال‌های محرم شد. این فقط یک فرامتن است، چون سریال حسن فتحی به دلیل پیوند دلنشین عشق و مذهب و فرهنگ مورد توجه قرار گرفته. بازی‌های درخشان به همراه دیالوگ‌های آهنگین سریال هنوز رنگ کهنگی نگرفته است.
موقعیت در کارنامه: شب دهم به زعم خیلی از مخاطبان همچنان جزو بهترین ساخته‌های فتحی به حساب می‌آید.
*** ازدواج به سبک ایرانی |۱۳۸۵
فضای کلی: سال ۸۵ اولین فیلم سینمایی حسن فتحی اکران شد. او در این فیلم که متنش را با همکاری مینو فرشچی نوشته بود، داستانی عاشقانه را روایت کرد. داستان ازدواج به سبک ایرانی درباره عشق یک مرد آمریکایی (دنیل هولمز) به دختری ایرانی است. پدر او (داریوش ارجمند) با این پیوند مخالف است و عقیده دارد نباید با آمریکایی‌ها بر سر هیچ موضوعی مذاکره کرد! در نهایت اما مرد آمریکایی مسلمان می‌شود و حسن نیت خود را نشان می‌دهد. ازدواج هم سر می‌گیرد.
امتیازات برجسته: فیلم به عنوان اولین تجربه کارگردانی سینمایی حسن فتحی، اثری معقول محسوب می‌شود. در قیاس با سریال‌های پیشین اما جایی برای دفاع ندارد. مهم‌ترین امتیاز فیلم روایت سر راست، شوخی با رابطه ایران و آمریکا، تاکید بر ارزش آدم‌ها فارغ از ملیت و نیز پایان بندی آن است. سکانس عروسی فیلم، برگرفته از آیین‌های سنتی ایرانی‌ها است و همین سکانس کل فیلم را نجات می‌دهد. بازی سعید کنگرانی بعد از ۲۳سال دوری، اتفاق دیگر فیلم محسوب می‌شود.
موقعیت در کارنامه: ازدواج به سبک ایرانی ۴۰۰میلیون در سال ۸۵ فروش داشت که مبلغ معقولی است. فیلم اما در کارنامه فتحی اثری شاخص نیست.
*** مدار صفر درجه | ۱۳۸۶
فضای کلی: سریال مدار صفر درجه برهه‌ای از تاریخ معاصر را روایت می‌کند که هم جنگ جهانی آغاز شده و هم صهیونیزم در حال گسترش است. حسن فتحی قصه این سریال را با سرگذشت حبیب پارسا (شهاب حسینی) آمیخته که به فرانسه می‌رود تا تحصیلات خود را ادامه دهد. بحث ناتمام او با دختری یهودی به نام سارا استروک (ناتالی متی) در کلاس بر سر مسائل مختلف درمی‌افتد که خب مثل خیلی از مخالفت‌ها ته آن دوستی است و عشق.
امتیازات برجسته: مدار صفر درجه پیچش زیاد دارد و قصه در ایران هم پررنگ روایت می‌شود؛ جایی که ایران به اشغال درآمده و جان حبیب و سارا درخطر است. سریال یک قصه عاشقانه را در بستر اشغال ایران و آلمان و نیز خطر گسترش صهیونیزم روایت می‌کند. حسن فتحی با این سریال توانایی خود در روایت یک قصه تاریخی - عاشقانه با قصه‌های تو در تو را به رخ کشید. بازی‌ها دیگر امتیاز سریال است، به‌ویژه شهاب حسینی که با این سریال بیش از پیش توی چشم آمد.
موقعیت در کارنامه: مدار صفر درجه به زعم برخی منتقدان حتی ساختاری جذاب‌تر از شهرزاد دارد. این سریال در زمان پخش با استقبال مواجه شد.
*** میوه ممنوعه| ۱۳۸۶
فضای کلی: حسن فتحی که علاقه خاصی به کهن الگوها دارد، برای ساخت سریال میوه ممنوعه داستان شیخ صنعا را برگزید و به شکل امروزی تصویر کرد. قهرمانش حاج یونس (علی نصیریان) ، انسان متدین و متشرعی بود که به یک باره در دام عشقی خانمان‌سوز می‌افتد. حاج یونس پیر، در برابر عشق هستی جوان (هانیه توسلی) دل و دین از دست می‌دهد و برای رسیدن به او ایمانش به لرزه می‌افتد.
امتیازات برجسته: فتحی با شناختی که از ممیزی‌های تلویزیون داشت، تا جایی که می‌توانست سعی کرد عشق حاج یونس را در قالب دیالوگ و نگاه او نشان دهد. برای همین کمتر از نشانه‌های تصویری و رنگ‌های تند استفاده کرد تا بستر بیان این عشق زننده نباشد. ضمن آن که تاکید بیشتر، بر رسوایی حاج یونس بود نه قدرت عشق هستی. این سریال باعث شد بار دیگر فرصتی در اختیار علی نصیریان قرار گیرد تا توانایی خود را به رخ بکشد. قصه پرکشش به همراه بازی‌های درخشان و دیالوگ‌های ضرب دار ویژگی‌های خاص میوه ممنوعه هستند.
موقعیت در کارنامه: رمضان سال ۸۶ سریال میوه ممنوعه علاوه بر اقبال فراوان عمومی‌دچار حاشیه‌های زیادی هم شد. با این حال همچنان بازپخش سریال مورد توجه است.
*** اشک‌ها و لبخندها|۱۳۸۸
فضای کلی: علیرضا کاظمی‌پور و علیرضا نادری سریال اشک‌ها و لبخندها را برای حسن فتحی نوشتند که به نوعی پارودی آثار خود فتحی است. این کارگردان در سریال اشک‌ها و لبخندها با فرهنگ و سنت‌ها شوخی کرد که به دل برخی نشست. داستان درباره زنی به نام شمسی (گوهر خیراندیش) است که به خاطر تصادف در زندان است. او برای رتق و فتق زندگی تنها پسرش خسرو (هومن برق نورد)که خلافکار نیز است، ۱۵ روز از زندان مرخصی می‌گیرد، و از دختر برادرش( لیلا اوتادی) که سینماداری قدیمی است برای پسرش خواستگاری می‌کند. برادر (مهدی‌هاشمی)که جرات نه گفتن ندارد، دروغی می‌گوید و ماجرا پیچیده می‌شود.
امتیازات برجسته: سریال اشک‌ها و لبخندها نوروز ۸۸ روی آنتن رفت. این سریال لحظات کمدی کم ندارد که بار اصلی آن بر دوش هومن برق‌نورد است. شوخی‌هایی که فتحی با کلاه مخملی‌ها و جاهل مسلک‌ها می‌کند به همراه یک خط عاشقانه دلپذیر، باعث شد سریال مورد توجه طیفی از مخاطبان قرار گیرد.
موقعیت در کارنامه:اشک‌ها و لبخندها به‌رغم برخی امتیازها، تبدیل به اثری ویژه نشد. حتی سخت پسندها نسبت به آن زاویه داشتند.
*** در مسیر زاینده‌رود | ۱۳۸۹
فضای کلی: پایه اصلی سریال در مسیر زاینده‌رود (با فیلمنامه علیرضا نادری) روی عصیان لحظه‌ای بازیگر جوان فوتبال (مهران سارنگ با بازی اشکان خطیبی) تاکید داشت که باعث قتل یک جوان شده بود. در ادامه مادر (مهرانه مهین ترابی) برای نجات فرزندش دست به هر کاری می‌زند و هر طور شده می‌خواهد رضایت فرزندش را از ولی دم (حسین محجوب) بگیرد. مصیب از این زن می‌خواهد برای نجات فرزندش همسر او شود.
امتیازات برجسته: حسن فتحی یک داستان روز را مبنای قصه در مسیر زاینده رود قرار داد و عمق و میزان فداکاری یک مادر را به تصویر کشید. برای همین او می‌پذیرد به ازدواج یک پیرمرد دربیاید تا پسرش نجات یابد. بازی‌ها و نیز قصه ملتهب مهم‌ترین امتیازهای این سریال هستند.
موقعیت در کارنامه:در مسیر زاینده رود رمضان سال ۸۹ روی آنتن رفت. این سریال اثری موفق محسوب می‌شود اما در کارنامه حسن فتحی شاخص نشد. یکی از دلایل این اتفاق به ممیزی‌های سریال و نیز اعتراض برخی به لهجه اصفهانی‌اش برمی‌گردد. فتحی هم بعد از پخش اعلام کرد دیگر هیچ سریالی در هیچ شهرستانی نخواهد ساخت.
*** کیفر | ۱۳۸۹
فضای کلی:سومین فیلم حسن فتحی داستانی امروزی دارد. کیفر قصه جوانی (هومن برق‌نورد) است که به ژاپن رفته. او در بازگشت به ایران، به خاطر قتل اعدام می‌شود. در نهایت پی می‌بریم عدم بخشش او به‌خاطر پولی است که دشمنانش به خانواده مقتول داده‌اند.در دل این قصه معمایی گذشته و درون آدم‌ها باز می‌شود.
امتیازات برجسته: داستان کیفر از همان لحظه اول مخاطب را گیر می‌اندازد و تا آخر با خود می‌برد. حسن فتحی در این فیلم حواسش به لحظه لحظه قصه هست و طوری آن را روایت می‌کند که مخاطب خود را در دل یک اتفاق پرپیچ و خم می‌بیند بدون آن که رودست بخورد. در کیفر دیالوگ‌ها ساده‌تر و امروزی‌تر هستند و بازی‌ها فاقد پیچیدگی. مریلا زارعی، امیر جعفری، هانیه توسلی، مصطفی زمانی و جمشید‌هاشم‌پور مقابل دوربین راحت هستند و بازی تحسین شده‌ای ارائه داده‌اند.
موقعیت در کارنامه: کیفر فیلم محبوب طیفی از منتقدان است. تا جایی که این فیلم جایزه بهترین فیلم از چهارمین جشن انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران را از آن خود کرد.
*** پستچی سه بار در نمی‌زند| ۱۳۸۸
فضای کلی:حسن فتحی سال ۸۷ دومین فیلم سینمایی خود را ساخت که فضایی کاملا متفاوت از فیلم اول یعنی ازدواج به سبک ایرانی دارد. او سراغ علقه خاص خود به تاریخ رفت و داستان سه نسل را به شکل نمادین روایت کرد. قصه از جایی شروع می‌شود که محمدرضا فروتن، باران کوثری را در خانه‌ای متروکه می‌آورد و قصد انتقام از پدر او را دارد. در طبقه دیگر امیر جعفری و پانته آ بهرام را به عنوان نماینده‌های دوره پهلوی شاهدیم و علی نصیریان، رویا تیموریان و لیلا زارع نماینده‌های دوره قاجار هستند.
امتیازات برجسته: حسن فتحی نشانه‌هایی روشن در نقد خشونت بیان می‌کند و می‌گوید عاقبت قتل و خونریزی آدم‌ها، نحسی است که دامن چند نسل را خواهد گرفت. او برای روایت این مفهوم، سراغ نشانه‌ها می‌رود و در قالب یک داستان سرگرم کننده و گاهی ترسناک مخاطب را با خود همراه می‌کند. دیالوگ‌ها و بازی‌ها امتیازهای دیگر پستچی سه بار در نمی‌زند است.
موقعیت در کارنامه: فیلم در جشنواره فجر و انجمن منتقدان نامزد ۱۰ جایزه شد و توانست تندیس بهترین کارگردانی انجمن منتقدان را به‌دست بیاورد.
*** شهرزاد| ۱۳۹۴
فضای کلی:پایه داستان سریال خانگی شهرزاد بر اساس عشق‌های نافرجام شکل گرفته؛ یعنی همان چیزی که مخاطب ایرانی در برابر آن دست و دلش می‌لرزد. چه در ادبیات کلاسیک و معاصر و چه در ادبیات فولکلور، داستان‌های عشقی جایگاهی رفیع دارند و روابط عاشق و معشوق طعمه‌ای جذاب برای قلاب روایت بوده و هست. طبعا فتحی به‌خوبی بر این نکته واقف بوده و با پی‌ریزی داستانش بر اساس سرنوشت معشوقی به نام شهرزاد، مخاطبش را گیر انداخته. فتحی این عشق را در میان دیگر شخصیت‌های سریالش هم جاری کرده؛ از مریم و بابک تا شاگرد هاشم ! او در بستر داستان‌های عاشقانه، زاویه نگاهش به اتفاقات تاریخ معاصر را هم نشان داد. از ماجرای دکتر مصدق تا اتفاق‌های پس از آن.
امتیازات برجسته: داستان نغمه ثمینی و حسن فتحی خیلی زود مورد توجه قرار گرفت و مخاطبان زیادی را با خود همراه کرد. قصه پرپیچ و خم، بازی‌های درخشان، فضا‌سازی خوش رنگ و لعاب و شخصیت‌های همراهی برانگیز بخشی از برگ برنده‌های شهرزاد هستند.
موقعیت در کارنامه: شهرزاد جزو پرمخاطب‌ترین سریال‌های حسن فتحی است که هنوز به عنوان اثری موفق در شبکه نمایش خانگی لقب دارد.
