اینترنت را چه کسانی به ایران آوردند؟
روزنامه هفت صبح، مصطفی آرانی | به بهانه ماجراهای طرح صیانت به روزهای ابتدایی حضور اینترنت در ایران پرداختیم و سوال کردیم که چگونه و توسط چه کسانی شبکه جهانی وارد ایران شد و نخستین واکنش‌های قانونی در سطح حاکمیت به این پدیده جدید چه بود؟
یک: حوالی سال ۱۳۴۸ یعنی همان سالی که در ایران نخستین بار کنکور سراسری برگزار شد؛ در آمریکا وزارت دفاع با همکاری دانشگاه استنفورد، پروژه‌ای به نام آرپانت را برای ایجاد یک شبکه بین چند کامپیوتر آزمایش می‌کرد.
۷ آبان آن سال، با استفاده از این شبکه تلاش شد، یک پیام متنی ۵ حرفی یعنی کلمه LOGIN از کامپیوتری در دانشگاه UCLA لس‌آنجلس به کامپیوتری در دانشگاه استنفورد ارسال شود. هر دو دانشگاه در غرب آمریکا قرار داشتند. یکی در لس‌آنجلس و دیگری در سن خوزه. این اقدام البته با موفقیت کامل همراه نشد و کامپیوتر دانشگاه استنفورد تنها دو حرف ابتدایی پیام را دریافت کرد. تلاش‌ها اما ادامه پیدا کرد و در نهایت هم ایجاد چنین شبکه‌ای و هم ایجاد شبکه جهانی وب، در دهه ۸۰ میلادی ممکن شد.
دو: با این حال تجاری شدن این شبکه از دهه ۹۰ آغاز شد. از اواخر دهه شصت و ابتدای دهه هفتاد شمسی. یعنی درست همان وقتی که اینترنت داشت وارد ایران می‌شد. روایت سیاوش شهشهانی استاد بازنشسته دانشگاه صنعتی شریف و قائم‌مقام سابق مرکز تحقیقات فیزیک نظری و ریاضیات در خصوص ورود اینترنت به ایران این است که این پروژه به سال ۱۳۶۸ برمی‌گردد و در آن موقع به اینترنت بیت‌نت BitNet گفته می‌شد.
بقیه روایت را به نقل از شهشهانی در گفت‌وگو با ماهنامه پیوست بخوانید: «بعد از بازگشت به ایران به عضویت هیأت علمی مرکز تحقیقاتی فیزیک نظری و ریاضیات در آمدم. سال ۶۸ بود که آقای دکتر محمد جواد لاریجانی رئیس این مرکز، همت کردند و اینترنت را به ایران آوردند. من هم به عنوان جانشین ایشان در این طرح همکاری کردم.»
شهشانی اولین تجربه ایران در ارتباط با شبکه جهانی را مربوط به پاییز سال ۱۳۷۱ می‌داند: «در آن زمان دانشگاه لینس اتریش از طریق بنیاد شبکه پژوهشی اروپا EARN به مرکز تحقیقاتی فیزیک نظری و ریاضیات متصل شد. دی ماه همان سال برای اولین بار داده‌هایی از طریق پروتکل NJE بین ایران و اتریش رد و بدل شد.
در آن زمان شبکه اینترنت ما زیرشبکه‌ای از دانشگاه وین بود و در انتهای آدرس‌های اینترنتی نشانی دانشگاه وین یعنی univie.at به چشم می‌خورد. ظرفیت اتصال کل کشور به اینترنت نیز ۹/۸ کیلوبیت بر ثانیه بود. در شرایطی که هنوز سرویس‌های وب و فایل‌های گرافیکی در اینترنت ارائه نمی‌شدند این سرعت برای تبادل ایمیل کافی به نظر می‌آمد.»
سه: اینترنت در ایران اما تا سال ۱۳۷۳ هنوز در اختیار مردم قرار نگرفت. آن طور که پیوست نوشته: «در سال ۱۳۷۳ موسسه ندا یارانه توسط ناصرعلی سعادت تاسیس شد. این موسسه اولین سرویس‌دهنده اینترنت Dial-up در کشور بود و همچنین اولین دامنه اینترنتی ایران به نام neda.net به نام آن به ثبت رسید. یکی دیگر از وقایع مهم تاریخچه اینترنت در ایران تاسیس شرکت امور ارتباطات دیتا است. در سال ۱۳۷۴ مجلس شورای اسلامی طرح تاسیس این شرکت را تحت نظر شرکت مخابرات ایران تصویب کرد و مسئولیت توسعه خدمات دیتا در کشور را به‌طور انحصاری در اختیار این شرکت دولتی زیر مجموعه وزارت پست و تلگراف وقت قرار داد.»
چهار: وزارت پست و تلگراف و تلفن در روزهای ابتدایی اینترنت در ایران تحت مدیریت «محمد غرضی» بود اما در دولت خاتمی که داشت اینترنت فراگیر می‌شد زمزمه مخالفت‌ها در این زمینه نیز آغاز شد و محمدرضا عارف که وزیر جدید بود، می‌گوید که در این زمینه، از ظرفیت آیت‌الله سیستانی استفاده کرده است. این سخنان عارف در یک جلسه انتخاباتی با فعالان صنف فناوری اطلاعات و ارتباطات در خرداد ۱۳۹۲ است: «در بحث اینترنت از ابتدا نیز مشکل داشتیم و باید بسیاری از نهادهای فرهنگی را متقاعد می‌کردیم. در آن زمان برای اینکه راه را برای ورود اینترنت به کشور باز کنیم از دفتر نمایندگی آیت‌الله سیستانی شروع کردیم و مجوز گرفتیم.»
پنج: منظور عارف، احتمالا تاسیس مرکزی به نام مرکز جهانی اطلاع‌رسانی آل‌البیت در عید غدیر سال ۷۷ است. این بخشی از گفت‌وگوی احمد هاتف، معاون این مرکز در مرداد ۱۳۹۵ با خبرگزاری حوزوی رسا است: «مرکز جهانی اطلاع رسانی آل‌البیت در عید غدیر سال ۷۷ زیر نظر دفتر حضرت آیت‌الله سیستانی فعالیت خود را آغاز کرد؛ این مرکز به طور مستقیم تحت اشراف حجت‌الاسلام شهرستانی است؛ ثبت رسمی آن زیر نظر دفتر حضرت آیت‌الله سیستانی و از مجموعه‌های اقماری محسوب می‌شود.
ورود اینترنت به ایران از دلایل احداث این مجموعه بود؛ سال ۷۷ در قم یک یا دو مرکز خدمات اینترنت وجود داشت؛ حجت‌الاسلام شهرستانی در زمینه تکنولوژی و خدماتی به روز است و به این خاطر فوراً به این موضوع توجه کرد که بستری مناسب برای تبلیغ و تحقیق شیعه به وجود آمده است و تشخیص داد که طلاب با توجه به شرایط آن موقع به اینترنت نیاز داشتند. زمانی که اینترنت ساعتی و جیره بندی و هزینه گزافی بابت آن پرداخت می‌شد و در دسترس قرار می‌گرفت این مجموعه با در اختیار گذاشتن اینترنت رایگان برای طلاب و محققین و پژوهشگران فعالیت خود را آغاز کرد.»
شش: اینترنت تا اواخر دولت احمدی‌نژاد صرفا به صورت دایال آپ در اختیار مردم بود تا اینکه در دوره او اینترنت ADSL عرضه شد اما مسئولان وقت می‌گفتند که تا سرعت ۱۲۸ کیلوبایت برای مردم کافی است و اگر سرعت ۲۵۶ کیلوبایت را می‌خواستید باید از دانشگاه معرفی نامه می‌داشتید که دانشجو هستید. این روند کم کم از اواخر دهه هشتاد تغییر پیدا کرد و رفته رفته اینترنت همراه نیز دریچه حضور ایرانیان در وب شد.
در همان زمان، وب نیز از صفحات سایت‌ها در حال تبدیل به شبکه‌های اجتماعی بود هرچند که حاکمیت نگاهی مثبت به آن نداشت. حضور تیم واعظی و آذری جهرمی، دو وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات روحانی بود که باعث شد اینترنت در جامعه ایران به این شکل فراگیر شود. وقتی دولت روحانی روی کار آمد، میزان کل پهنای باند کشور، کمی کمتر از ۸۰ گیگابایت بود اما این میزان در پایان دولت به حوالی ۲ هزار گیگابایت رسید.
هفت: در حوزه قوانین و مقررات استفاده از اینترنت باید به قوانینی اشاره کرد که در ابتدای دهه ۸۰ توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی تهیه شود. قوانینی مانند «مقررات و ضوابط شبکه‌های اطلاع رسانی رایانه‌ای» که در خرداد ۱۳۸۰ تصویب شد. مهم‌ترین قانون در حوزه فضای مجازی در ایران اما قانون جرایم رایانه‌ای است که در بهار سال ۱۳۸۸ و کمی قبل از انتخابات آن سال به تصویب مجلس رسید.
شرح عکس: این ظاهرا قدیمی ترین یا یکی از قدیمی ترین عکس های یک ایرانی با کامپیوتر است. مربوط به سال ۱۳۵۴٫ هویدا نخست وزیر دوران پهلوی را می بینید که در حال کار با این کامپیوتر است.
