اهمیت از دست رفته بازار نفت

روزنامه هفت صبح، آرش پورابراهیمی | حملات هفته گذشته به صنعت نفت عربستان باعث شد که تولید روزانه نفت در این کشور به میزان پنج میلیون و هفتصد هزار بشکه کاهش یابد که بزرگترین میزان کاهش تولید روزانه نفت در طول تاریخ به حساب می‌آید. با این حال واکنش بازار نفت چندان جالب توجه نبود.

قیمت نفت تقریبا بیست درصد افزایش یافت و از حدود ۵۴ دلار برای هر بشکه به حدود ۶۴ دلار رسید. برای درک ناچیز بودن این واکنش، کافی است بدانید دفعه قبلی که تقریبا چنین میزانی از تولید نفت جهان کاسته شد (به خاطر وقوع انقلاب در ایران)، قیمت نفت از حدود ۶۰ دلار به ۱۲۰ دلار برای هر بشکه رسید.

دلایل واضحی را می‌توان برشمرد که چرا کاهش شدید تولید این بار تاثیر چندانی بر بازار نفت نداشت. نخست اینکه در روزهای مربوط به انقلاب ایران (یعنی اواخر دهه هفتاد میلادی) تولید جهانی نفت حدود شصت میلیون بشکه در روز بود در حالیکه تولید امروز جهان حدود هشتاد میلیون بشکه است.

در واقع چهار دهه قبل حدود نه درصد تولید نفت از بازار خارج شد درحالی‌که امروز میزان نفت خارج شده از بخش عرضه کمتر از شش درصد است. دیگر اینکه شوک مربوط به انقلاب ایران و کاهش تولید ناشی از آن در مقایسه با حملات به عربستان به مراتب طولانی‌تر بود. همین حالا بخشی از کاهش تولید جبران شده و عربستانی‌ها وعده داده‌اند که طی چند هفته شرایط به وضعیت عادی بازخواهد گشت.

با این حال، دلایل بنیادین‌تری هم در پس واکنش نسبتا آرام بازار نفت نسبت به حمله به مهم‌ترین پالایشگاه در مهم‌ترین تولیدکننده جهان نهفته‌اند. یکی از عوامل‌ ثبات بخشی به بازار نفت که احتمالا خیلی به آن توجه نمی‌شود، توسعه بازارهای مالی طی چند دهه اخیر است. از اوایل دهه هشتاد میلادی، بازار آتی نفت در نیویورک راه اندازی شد. بازار آتی جایی است که در آن می‌توان همین امروز در مورد قیمت کالایی برای تحویل در آینده توافق است.

بازار آتی توسعه یافته می‌تواند به مهار پیامدهای شوک‌هایی مانند آنچه در عربستان روی داد کمک کنند. دیگر اینکه اهمیت بازار نفت در اقتصاد جهان به اندازه چند دهه قبل نیست. سهم نفت از سوخت مصرفی در جهان به سی درصد رسیده درحالی‌که زمانی حدود پنجاه درصد بود و به طور مشابه سهم منابع نفتی در تولید برق در جهان از پانزده درصد در سال ۱۹۸۰ به کمتر از چهار درصد رسیده است.

اوایل سال ۲۰۱۶ میلادی یعنی زمانی که بهای نفت طی چند ماه از حدود سی دلار به بیش از پنجاه دلار برای هر بشکه رسید آن هم بدون اینکه برخلاف انتظارات تاثیر شدیدی بر رشد اقتصاد جهان داشته باشد، کنث روگاف (استاد اقتصاد در دانشگاه هاروارد) نوشت زمان آن فرا رسیده که اقتصاددانان دریابند که از اهمیت و تاثیرگذاری بازار نفت بر اقتصاد جهان کاسته شده است.

ریچارد هاس، رئیس شورای روابط خارجی آمریکا هم اعتقاد دارد که داستان بزرگتر از حمله به تاسیسات نفتی عربستان، تاثیر ناچیز آن بر بازار نفت است چرا که به اعتقاد او اگر یک دهه پیش چنین حمله‌ای روی داده بود، واکنش بازار به مراتب شدیدتر بود. آقای هاس از عواملی مانند افزایش تولید نفت در آمریکا، ذخایر استراتژیک نفت و البته رشد کند اقتصاد جهان نام می‌برد که در تسکین واکنش احتمالی بازار موثر بوده‌اند.

نخستین عامل یعنی افزایش تولید در آمریکا پیامدهای سیاسی مهم‌تری هم به همراه دارند. هرچند ادعای بی‌نیازی آمریکا از واردات نفت چندان دقیق نیست اما حداقل در فضای عمومی و برنامه‌هایی مانند برنامه پربیننده آقای تاکر کارلسون (مجری محبوب آقای ترامپ) به شدت بر آن تاکید می‌شود.

چنین نگرشی، پیامدهایی سیاسی را برای تولیدکنندگان نفت در خاورمیانه و در نتیجه ایران به همراه دارد. سه ماه پیش در همین ستون نوشتیم که صادرکننده نفت بودن دیگر عامل بازدارنده‌ای در مقابل تحریم‌های نفتی به حساب نمی‌آید چرا که وضعیت بازار نفت دیگر چندان شبیه چند دهه پیش نیست. حمله به تاسیسات نفتی عربستان شاهد دیگری برای این ادعا بود.